Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ khẳng định giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, mà còn là cơ hội để Việt Nam quảng bá nét văn hóa đặc sắc này ra thế giới. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay đang cho thấy một tương lai không chắc chắn cho những chợ nổi truyền thống.
Văn hóa chợ nổi ở miền Tây Nam Bộ không chỉ đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa, mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, với sự thay đổi của thời gian và điều kiện kinh tế, văn hóa chợ nổi đang ngày càng mai một. Ghe thuyền thưa vắng, và hầu hết các chợ nổi giờ chỉ tồn tại như những điểm tham quan du lịch.
Chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, đang đối mặt với thực trạng giảm sút nghiêm trọng. Số lượng ghe buôn giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, thưa vắng bóng thương hồ, chỉ còn lại vài chiếc ghe bán nước hoặc phục vụ khách du lịch.
Nhiều yếu tố đã dẫn đến tình trạng này, trong đó có việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến, vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Bên cạnh đó, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự, đã buộc nhiều thương hồ rời ghe, bỏ nghề mưu sinh từng gắn bó hàng chục năm.
Các chuyên gia nhận định, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất, bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ.
Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế, cũng như tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền, sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động.
Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Giữ được thương hồ là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.
Với sự chung tay của các cấp chính quyền, chuyên gia và người dân, hy vọng rằng chợ nổi Cái Răng và các chợ nổi khác sẽ được bảo tồn và phát triển bền vững, trở thành biểu tượng văn hóa đặc trưng của Việt Nam.
